Балабақшада бала нені үйренуі тиіс?

Қазақстанда мектепке дейінгі білім берудің мазмұны мен жаңа бағыттары нақты жолға қойылған.

Балабақша — баланың өміріндегі ең алғашқы әлеуметтік орта, алғашқы мектеп, алғашқы ұжым. Мұнда ол өзге балалармен араласуды, өзін танытуды, әлемді тануды үйренеді. Сол себепті балабақшадағы тәрбие мен білім — тұлға қалыптасуының бастапқы және ең маңызды кезеңі.

Қазіргі таңда Қазақстанда мектепке дейінгі білім беру жүйесі жаңа сапалық деңгейге көтеріліп келеді. Мемлекет «Әр бала – еліміздің болашағы» қағидасына сүйене отырып, балабақшаларды материалдық-техникалық тұрғыда нығайтуға, педагогтардың біліктілігін арттыруға және бағдарламалардың мазмұнын жаңартуға айрықша көңіл бөлуде.

Бала нені үйренуі тиіс?

Балабақшада бала тек әріп пен сан үйренбейді. Бұл кезең – баланың өмірге бейімделіп, тұлғалық қасиеттері қалыптасатын алтын шақ.

Мектепке дейінгі білім беру мазмұны келесі бағыттар бойынша жүзеге асады:

1. Коммуникативтік және тілдік даму.
   Баланың сөздік қорын байыту, ойын еркін жеткізу, айналасындағылармен дұрыс қарым-қатынас орнату дағдылары дамытылады. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің элементтері де енгізіледі.
2. Танымдық даму.
   Логикалық ойлау, зерттеу, салыстыру, қорытынды шығару қабілеттері қалыптасады. Бұл бағытта ойын, тәжірибе, сұрақ-жауап әдістері жиі қолданылады.
3. Шығармашылық даму.
   Сурет салу, жапсыру, ән айту, би билеу, сахнаға шығу – баланың эстетикалық талғамын және қиялын дамытады.
4. Дене дамуы және денсаулық.
   Дене шынықтыру, серуен, қимылды ойындар арқылы бала салауатты өмір салтына бейімделеді.
5. Әлеуметтік және эмоционалдық даму.
   Үлкенге құрмет, кішіге қамқорлық, достық, жауапкершілік, адалдық сияқты адами құндылықтар бала бойына сіңіріледі.
6. Күнделікті өмір дағдылары.
   Өзін күту, киіну, үстел басында ұқыптылық сақтау, ойыншық жинау, тазалық сақтау сияқты дербестік элементтері қалыптасады.

Қазақстандағы балабақша бағдарламаларының ерекшеліктері

Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие «Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына (МЖМБС)» және «Балбөбек», «Алғашқы қадам», «Зерек бала», «Қарлығаш», «Балапан» сияқты кешенді бағдарламаларға негізделеді.

1. «Зерек бала» бағдарламасы

Мектепке дейінгі ұйымдарда кеңінен қолданылады. Бағдарлама 3 жастан 6 жасқа дейінгі балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп, ойын арқылы үйретуді көздейді. Мұнда баланың зияткерлік және тілдік қабілеттерін дамытуға ерекше мән беріледі.

2. «Балбөбек» бағдарламасы (авторы: Айман Меңжанова)

Бұл бағдарлама баланың ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға бағытталған. Қазақтың салт-дәстүрі, мақал-мәтелдері, ұлттық ойындары арқылы баланы рухани-адамгершілікке тәрбиелейді.

3. «Қарлығаш» және «Балапан» бағдарламалары

Бұл заманауи бағдарламаларда цифрлық технология элементтері енгізілген. Балалар планшет пен интерактивті тақта арқылы түрлі логикалық тапсырмаларды орындайды, бұл олардың ойлау және танымдық белсенділігін арттырады.

4. STEAM және ойын арқылы оқыту

Соңғы жылдары Қазақстан балабақшаларында STEAM-білім (Science, Technology, Engineering, Art, Mathematics) әдісі белсенді енгізілуде. Мысалы, бала қарапайым тәжірибелер арқылы судың, ауа мен топырақтың қасиеттерін зерттейді. Осы арқылы зерттеу, бақылау, ой қорыту дағдылары қалыптасады.

Қазіргі балабақшалардың жаңа бағыты

Мектепке дейінгі ұйымдарда «ойын – басты құрал» қағидасы негізгі орынға шықты. Бала ойнай отырып үйренеді, үйрене отырып дамиды.

Сондай-ақ тәрбие процесіне ұлттық мәдениет элементтерін енгізу үрдісі күшейді. Балалар қазақтың ұлттық ойындарын ойнайды, ертегілерін тыңдайды, ою-өрнек салып, ұлттық аспаптарды таниды. Бұл – баланың өз тамырын сезініп өсуіне мүмкіндік береді.

Мысалы, көптеген балабақшаларда «Домбыра күні», «Туған өлке апталығы», «Ата салтым – асыл қазынам» сияқты жобалар өткізіледі. Мұның барлығы – ұлттық тәрбиенің өмірмен сабақтас үлгісі.

Тәрбиешінің рөлі маңызды

Балабақшадағы басты тұлға – тәрбиеші. Ол баланың екінші анасы, бағыт берушісі. Тәрбиеші әр баланың мінез-құлқын, даму деңгейін, қызығушылығын байқап, соған қарай жеке жұмыс жүргізуі тиіс.

Жақсы тәрбиеші:

• әр баланың әлеуетін аша біледі;
• мейірім мен сабырлылық танытады;
• жаңашыл әдістерді қолданады;
• ата-анамен тығыз байланыс орнатады.

Тәрбиешінің жылы сөзі мен сенім білдірген көзқарасы – баланың өзін-өзі бағалауын қалыптастырады.

Ата-аналарға арналған кеңестер

Балабақша мен отбасы – бір бүтін жүйе. Егер ата-ана мен тәрбиеші бір бағытта әрекет етсе, баланың дамуы әлдеқайда тиімді болады.

Ата-аналарға мына кеңестер пайдалы:

1. Балаңызды қуанышпен балабақшаға шығарып салыңыз.
   Таңертеңгі жылы сөз – баланың күнін жарқын етеді.
2. Балабақша тәртібіне үйде де мән беріңіз.
   Ұйықтау, тамақтану, ойнау уақыты біркелкі болса, бала тұрақтылықты сезінеді.
3. Тәрбиешілермен ашық байланыста болыңыз.
   Бала мінезіндегі өзгерісті бірге талқылап, бірлескен шешім қабылдау – ең дұрыс тәсіл.
4. Балаңызды басқа балалармен салыстырмаңыз.
   Әр баланың даму қарқыны әртүрлі. Салыстыру – сенімсіздік тудырады.
5. Баланың жетістігін мадақтап отырыңыз.
   Мысалы, «Сен бүгін әдемі сурет салдың», «Өте әдепті болдың» деген жылы сөз оның өз-өзіне сенімін арттырады.
6. Үйде де ойын арқылы үйретіңіз.
   Тақпақ жаттау, санау, сурет салу, пішіндерді ажырату – дамытушы ойындардың негізі.

Мамандар не дейді?

Гауһар Арыстан, "Аламан" балабақшасының директоры және Балабақша сапасын бағалау бойынша эксперт (ERSI институты, АҚШ 2024):

Жалпы балабақшадағы білім беру бағдарламасы баладағы келесі бес дағдыны дамытуға бағытталуы қажет.

Біріншісі – когнитивті даму.
Бұл — сандарды, әріптерді, логикалық ойлауды, себеп-салдарлық байланыстарды түсіну, түрлі ұғымдарды ажырата білу сияқты қабілеттердің қалыптасуы.

Екіншісі – физикалық даму.
7 жасар баланың ұсақ және ірі моторикасы дамыған болуы қажет. Ұсақ моторика әріп жазуға көмектессе, ірі моторика 45 минут бойы партада отыра алуға керек болады. Ол үшін балабақшада күн сайын кемінде екі сағат жалпы физикалық белсенділікке мүмкіндік берілуі қажет.
Баланы шаршатып, жүгіртуіміз керек, жай ғана серуендеу емес, ол уақытты ірі моторика мен физикалық дамуға арналған кезең ретінде қарауымыз керек.

Үшіншісі – әлеуметтік-эмоциялық даму.
Бұл — баланың өзін тани білуі, өз қалауларын түсінуі және сол қалауларды қоғамның ережелері мен нормаларымен үйлестіре алу қабілеті.
Осы үйлесім арқылы өзінің мінез-құлқына қатысты дұрыс шешім қабылдай білу, қақтығыстарды шеше алу, өз ұстанымын сақтай отырып, басқалардың да шекарасын бұзбау — әлеуметтік-эмоциялық дамудың негізі.

Төртінші маңызды аспект – коммуникациялық даму.
Бұл — баланың өз ойын ашық айта алуы, ойын дұрыс жеткізе білуі, еркін пікірталасқа қатыса алу, сөздік қорының бай болуы.
Коммуникациялық дағдыларды дамыту үшін кітап оқу, жиі сөйлесу және баланы сөйлеуге ынталандыру маңызды рөл атқарады.

Ең соңғы бөлім – рухани даму.

Бұл дегеніміз әділдікті сезіну, мейірімді болу, жақсылық пен жамандықты ажырата білу қасиеттері.

Бұл бес аспект бір-бірімен тығыз байланыста болады, бір аспекттің жақсы дамуы үшін басқа аспекттер де дамыған болуы тиіс. Бұл дегеніміз қорқыныш, ашу, сағыныш секілді үлкен эмоцияны бастан кешіріп жатқан балаға сан, әріп, логика секілді дағдыларды меңгеру қиын болады. Бір ғана аспектке назар салып, соны ең маңызды деп санамай, біртұтас білім беруіміз қажет.

Балабақшадағы білім беру процесі, тәрбиешілердің балаға деген қарым-қатынасы, балабақшаның жалпы саясаты және барлық іс-әрекеттің дұрыс ұйымдастырылуы нәтижесінде сапалы балабақшадан шыққан баланың бойында келесі қасиеттер қалыптасады:

• Тәуелсіздік. Яғни бала өз бетімен киіне алу, өзіне су құйып ала алу, өз заттарына ұқыпты болу сияқты дағдыларды меңгереді.
• Эмоциялық интеллект. Бала өз эмоцияларын тани алады, басқалардың шекарасын түсінеді және оны бұзбауға тырысады.
• Білімге деген құштарлық. Үйренуге, жаңа нәрселерді білуге деген қызығушылығы жоғары болады. Мұндай балада көзінде ұшқын, үйренуге деген ынта байқалады.
• Бастамашылдық. Бала жаңа идеялар ұсына алады, ойлау барысында өз көзқарасын білдіріп, қызығушылығын сақтайды. “Ұстаз, менде бір идея бар!” деп айтуға батылы жетеді.
• Қайраттылық. Өмірде қиындықтар болатынын түсінеді және сол қиындықтарды еңсеруге, қайта тұрып әрекет етуге ішкі күші болады.
• Физикалық дамуы жақсы. Бала өз денесін жақсы сезеді және басқара алады, физикалық жүктемені көтере алады, жүгіріп-қимылдауға ынтасы жоғары болады.

Мектепке дейінгі білім – болашақтың кепілі

ЮНЕСКО деректеріне сүйенсек, мектепке дейінгі білім алған балалардың мектептегі үлгерімі 30–40%-ға жоғары, ал әлеуметтік бейімделуі әлдеқайда жеңіл өтеді.

Сондықтан балабақша тек күтім орны емес, қоғамның интеллектуалдық капиталының бастауы. Мұнда қалыптасқан әдеттер мен дағдылар кейін баланың өмірлік бағытын анықтайды.

Қазақстанда бүгінде 11 мыңнан астам мектепке дейінгі ұйым жұмыс істейді. Оның ішінде жекеменшік балабақшалардың үлесі 40%-дан асты. Бұл – ата-аналар таңдауының артып, білім сапасына бәсеке пайда болғанының дәлелі.

Бала – ұлттың болашағы, ал балабақша – сол болашақтың іргетасы. Балабақшада бала өмірдің алғашқы қадамдарын жасайды, өз орнын табуды, өзгені тыңдауды, өзін танытуды үйренеді.

Тәрбиеші мен ата-ананың ортақ мақсаты – баланың бойындағы жарықты ашу. Өйткені балаға ең қажетті білім – махаббат пен мейірім.

А.Қасымбек,

ERNUR.KZ.